معماری ایرانی چیست؟
معماری ایرانی در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی ویژه برخوردار است و ویژگی‌هایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوان‌های رفیع، ستون‌های بلند و تزیینات گوناگون در عین سادگی نشانه شکوه آن هستند.
برخی از پژوهشگران معماری، جایگاه مثبت فضا یا به‌عبارتی «فضا محوری» معماری ایرانی را در برابر «حجم‌انگاری» به‌عنوان مهم‌ترین خصیصه معماری ایرانی به‌حساب می‌آورند. در معماری ایرانی، علاوه بر خصوصیاتی چون تناسب و زیبایی سردرها و گنبدها و ایوان‌ها به کارگیری منطق ریاضی و عرفانی هم به چشم می‌خورد.
خصوصیات معماری ایرانی به‌طور کلی شامل درون‌گرایی، پرهیز از بیهودگی، مردم محوری، خودبسندگی و مصالح‌شناسی است. در ادامه به تشریح و توصیف اثر این پنج شاخص بر معماری ایرانی می‌پردازیم.
درون‌گرایی
باورهای مردم ایران نسبت به زندگی شخصی و حرمت آن، معماری ایرانی را درون‌گرا ساخته است. معماران ایرانی با ساماندهی اندام‌های ساختمان در گرداگرد یک یا چند میان‌سرا، ساختمان را از جهان بیرون جدا می‌کردند و تنها یک هشتی این دو بخش را به هم پیوند می‌داد.
خانه‌های درون‌گرا در اقلیم گرم و خشک، همچون بهشتی در دل کویر هستند. فضای درون‌گرا از هر سو رو به درون است و بخش بیرونی، آذین‌های بیشتری نسبت به اندرونی دارد. معماران حتی در ساختمان‌های برون‌گرا، مانند کوشک میان باغ‌ها نیز درون‌گرایی را حفظ کردند. کوشک‌ها ساختمان‌هایی برون‌گرا به‌حساب می‌آمدند که گرداگرد آن‌ها باز بود و از هر سو به بیرون باز می‌شدند.
ویژگی غیرقابل‌انکار آثار معماری و بناهایی مانند خانه، مسجد، مدرسه، کاروان‌سرا و حمام، خصوصیت درون‌گرایانه آن‌ها است؛ شاخصه‌ای که ریشه‌ای عمیق در مبانی و اصول اجتماعی- فلسفی ایرانی دارد. درون‌گرایی و حفظ حریم خصوصی در معماری برای رسیدن به اصل خویش و یافتن آرامش در درون است. به‌طور کلی و بر اساس تفکر شرقی، در سرزمین‌های اسلامی جوهر فضا در باطن متجلی می‌شود و حیاط درونی، به وجود آورنده این اصل است.
پرهیز از بیهودگی
در معماری ایرانی از کار بیهوده در ساختوساز پرهیز می‌شود. برای همین معماران ایرانی از اسراف دوری می‌کردند. این اصل هم پیش از اسلام و هم پس از اسلام رعایت شده است.
مردم محوری
مردم محوری به‌معنای رعایت تناسب میان اندام‌های ساختمانی با اندام‌ها و نیازهای انسان است. معماری در ایران، هنری وابسته به زندگی محسوب می‌شود؛ بنابراین پهنای اتاق خواب به‌اندازه یک بستر است و بلندی طاقچه به‌اندازه‌ای که نشسته و ایستاده به آسانی در دسترس باشد؛ از طرفی تالار که مخصوص مهمان است به‌اندازه‌ای ساخته می‌شود که شایسته پذیرایی باشد.
خودبسندگی
معماران ایرانی ساخت‌مایه یا مصالح مورد نیاز خود را از نزدیک‌ترین مکان به‌دست می‌آوردند؛ به‌گونه‌ای که نیازمند به مصالح جاهای دیگر نباشد و به اصطلاح «خودبسنده» باشد. به این ترتیب کار ساخت با شتاب بیشتری انجام می‌شد و ساختمان با طبیعت پیرامون خود «سازگار» بود.
معماران ایرانی بر این باور بودند که مصالح باید «بوم آورد»، «ایدری» یا به‌عبارت ساده‌تر اینجایی باشد. در واقع مصالح باید محصول همان‌جایی باشد که ساختمان ساخته می‌شود. برای همین معماران ایرانی تا جای ممکن از امکانات محلی بهره می‌گرفتند.
مصالح شناسی
واژه «نیارش» در معماری قدیمی ایران بسیار به‌کار رفته است. نیارش به دانش ایستایی، فن ساختمان و ساخت‌مایه (مصالح‌شناسی) گفته می‌شود.
معماران قدیمی به نیارش ساختمان بسیار توجه می‌کردند؛ زیرا که آن را از زیبایی جدا نمی‌دانستند. «پیمون»، اندازه‌های خرد و یکسانی بود که در هرجا در خور نیازی که بدان بود به کار گرفته می‌شد. پیروی از پیمون، هرگونه نگرانی معمار را درباره نااستواری یا نازیبایی ساختمان از میان می‌برد؛ چنانکه یک گلکار نه چندان چیره‌دست در روستایی دور افتاده می‌توانست با به‌کار بردن آن، پوشش گنبدی را به‌شکل معماری کار آزموده انجام دهد.
تاریخچه معماری ایران
عمر هنر در ایران به قدمت تاریخ است و معماری به‌طور ویژه از هنرهای قدیمی محسوب می‌شود. رونق و اعتلای معماری در ایران از دوران باستان گواه این ادعا است؛ زیرا که ایران یکی از نخستین کانون‌های شهرسازی، سدسازی و مهندسی به‌حساب می‌آید.
برای اولین بار ایرانی‌ها آجر را درست کردند و آن را در معماری به‌کار بردند؛ نمونه بسیار قدیمی آن در معبد چغازنبیل واقع در شوش است. شاید بتوان با این اثر، قدمت معماری بشر را برآورد کرد.
به این ترتیب آثار تاریخی، بناهای باستانی و دهکده‌های متعدد از قدیم در جای‌جای خاک ایران به چشم می‌خورد؛ آثاری که جسته و گریخته از میان نوشته‌های باستان‌شناسی و شرق‌شناسی نشان می‌دهد که معماری از پنج هزار سال قبل در این مرز و بوم وجود داشته است.
نظری اجمالی به معماری ایران در عهد باستان این ویژگی را آشکار می‌سازد که معماری ایرانی بر سه اصل استحکام، آسایش و انبساط استوار است. معماری ایرانی در طول تاریخ خود دارای اصالت طرح و سادگی توام با آرایش و تزیین بود. تمامی گستره ایران به‌ویژه روستاها و آثار قدیمی و باستانی آن چون کتاب زنده، اما فرسوده‌ای از تاریخ معماری هستند.
در ایران کمتر روستایی وجود دارد که در آن معابد باستانی ناهید، قلعه گبری و قلعه سلسال (صلصال)، طاق‌های ضربی یا هلالی به چشم نیاید. روستاهایی که در آن‌ها بقعه‌ها و امامزاده‌ها یا قلعه‌های معروف با مضامینی افسانه‌ای و تاریخی وجود دارند. برای مثال می‌توان به قلعه مرو و قلعه اصفهان یا قصر کیاکسار پادشاه ماد در همدان، کاخ پاسارگاد و تخت جمشید یا پارسه، آثار شوش، ایوان مدائن یا طاق کسری در تیسفون اشاره کرد.
سیر تکاملی هنر ایرانی از جمله معماری، ریشه در حوادث تاریخی و طبیعت اقلیمی ایران دارد. فرهنگ‌های فاتحان و مغلوبانی که پا به ایران گذاشتند. بی‌شک آنان سهم مهمی در فرهنگ معماری این مرز و بوم دارند. آداب و رسوم، مراسم مذهبی، روحیه و اخلاقیات، اندیشه و عقیده نسل‌ها در معماری ایران انعکاس واضحی دارد و نه تنها در بناهای عظیم، بلکه در آثار کوچک هم این انعکاس را می‌توان یافت.
معماری ایرانی در زمان‌های مختلف از ابتدای عصر امپراتوری مادها از شکوه و عظمت بالایی برخوردار بود و به مرور پیشرفت کرد. در اواخر این مرحله تاریخی معماری دوره اسلامی با تجهیزات و سلیقه‌ای به شیوه ساسانیان از چنان جلوه‌ای برخوردار بود که در دنیا کم‌نظیر است. به‌طور کلی تاریخ معماری ایران را از منظر زمانی می‌توان به چندین دوره تقسیم کرد.
پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح ایرانیان که زمستان‌ها و تابستان‌ها کوچ می‌کردند، شروع به ساخت خانه‌های سفالی و ابزارهای سنگی پیشرفته کردند. آن‌ها با افزودن قسمت‌هایی از جنس استخوان، خانه‌هایشان را تکمیل می‌کردند. وسایل خانه را با رنگ‌های قرمز و مشکی رنگ می‌کردند و در آتش می‌پختند. به این ترتیب پایه‌های معماری ایران بنا نهاده شد. چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح ساکنان زاگرس دهکده‌ها را ساختند و به‌تدریج به‌صورت متراکم زندگی کردند و معماری معنا گرفت.
سه هزار سال قبل از میلاد مسیح برای اولین بار سنگ سفید، قیر و انواع دیگر سنگ‌ها برای ساختوساز استفاده شد. دو هزار سال قبل از میلاد مسیح، آمدن آریایی‌ها به فلات ایران مهم‌ترین اتفاقی بود که منجر به اوج‌گیری معماری شد. ساخت سفال‌های نازک در نواحی البرز و همسایگان آن گسترش یافت. ساختمان‌های مجللی با دیوارهای آجری با نقاشی‌هایی با طرح‌هایی از انسان‌ها در برج‌های فلکی درختان و سایر شکل‌ها تزیین شد، شهرنشینی توسعه یافت و کنده‌کاری‌های سنگی به مرحله‌ای رسید که زیبایی چشمگیری به شوش بخشید.
هزار سال قبل از میلاد مسیح به‌دلیل عدم دسترسی به اسناد باستان‌شناسی، به‌عنوان دوران سیاه پیشینه تاریخ معماری ایرانی شناخته می‌شود. طبق یافته‌های اندک به‌دست‌آمده، چوپانان و کشاورزان ثروتمندی در دامنه‌های البرز زندگی می‌کردند و آثار معماری پیشرفته‌ای داشتند.
سبک‌های معماری ایرانی
سبک‌های معماری ایرانی برمبنای پیش از اسلام، پس از اسلام و معماری ایرانی مدرن تقسیم‌بندی می‌شوند. به‌طور کلی سبک‌های پیش از اسلام، سبک‌های «پارسی» و «پارتی» هستند و سبک‌های معماری پس از اسلام سبک های «خراسانی»، «رازی»، «آذری» و «اصفهانی» نام دارند. سبک معماری بعد از این دوره‌ها و از اواسط دوره قاجار تا به امروز معماری «معاصر» نامیده می‌شود.
عرسک از سبک‌های معماری نام‌برده، دارای زیرشاخه و مکاتب گوناگون است. در غرب برای اشاره به سبک‌های اسلامی از نام‌های «اموی» و «عباسی» استفاده می‌کنند.
معماری ایرانی قبل از اسلام
سبک پارسی در دوره تاریخی هخامنشیان سبک غالب معماری ایران بود و پاسارگاد، سیلک، چغازنبیل، تخت جمشید، نمونه‌هایی از این سبک هستند. سبک پارسی نخستین سبک معماری ایران محسوب می‌شود و از دوره هخامنشی تا حمله اسکندر به ایران یعنی از سده ششم پیش از میلاد را در بر می‌گیرد. نام این سبک از تیره پارس برگرفته شده است که در این روزگاران بر کشور پهناور ایران فرمانروایی می‌کردند.
سبک پارتی نام یکی از سبک‌های معماری ایرانی مربوط به دوره اشکانیان (پارت) است. ویژگی‌های سبک پارتی مشتمل بر گوناگونی در طرح‌ها و بهره‌گیری از اندام‌های گوناگون، جفت‌سازی در نیایشگاه‌ها و کاخ‌های پذیرایی و پاد جفت‌سازی در کاخ‌های مسکونی و خانه‌ها و البته درون‌گرا است.
معماری ایرانی بعد از اسلام
اولین نمونه‌های هنر و معماری اسلامی ایران در منطقه خراسان شکل گرفت و الگوی مساجد آن تقلیدی از مسجد نبی اکرم (ص) در مدینه است. برای ساختن این مسجد، رسول گرامی (ص) دستور می‌دهند سنگ‌های لاشه را از نزدیک‌ترین کوه تهیه کنند و آن‌ها را به‌صورت خشکه چین یا بدون ملاط روی هم بچینند.
ارتفاع دیوارها به‌اندازه قدبلندترین مرد عرب تعیین می‌شود؛ البته در حالی که دست‌هایش را بلند کرده باشد. پوشش سقف شبستان آن نیز از عناصری ساده مانند پوست چهارپایان بود؛ در ضمن، سایبانی در برابر نور شدید آفتاب همیشه استفاده می‌شد تا از نخل‌های خشک و درختان بی‌بار به‌عنوان ستون و تیر استفاده می‌شد. مساجد اولیه اسلام در خراسان با الهام از مسجد مدینه (مدینه النبی) در یک فضای چهارگوش با شبستانی در جهت قبله به وجود آمد و سقف تنها شبستان آن‌ها نیز برای ایجاد سایبان و بعدها جلوگیری از آب باران با مصالح ساده پوشیده شد. درمجموع، خصوصیات سبک خراسانی سادگی تا مرز امکان بود.
چهارمین سبک معماری ایرانی، سبک رازی است که بعد از سبک‌های پارتی، پارسی و خراسانی تمام ویژگی‌های خوب سه سبک قبل را داشت. این سبک در ری رواج یافت؛ شهری که در آن زمان بسیار آباد بود. از زمان آل زیار تا حمله مغول طرح‌های دایره هشت‌گوش، شش‌گوش و مربع و مربع مستطیل تبدیل بناهای مساجد شبستانی به بناهای چهار ایوانی طاق و گنبد بسیار پیشرفت کرد و گونه‌های قوسی نوک تیز برای گنبد به کار رفت.
پنجمین سبک معماری ایرانی سبک آذری است. این سبک از قرن هفتم تا اوایل قرن دهم هجری مورد استفاده قرار می‌گرفت و از نمونه‌های معماری آن می‌توان به ارگ تبریز، مسجد گوهرشاد، مسجد بی‌بی خانم در سمرقند و از همه مهم‌تر منارجنبان اصفهان اشاره کرد.
در اوایل قرن دهم هجری شمسی سبک اصفهانی رونق گرفت. این سبک تا اواسط دوره قاجار یعنی در دوره حکومت‌هایی چون صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه ادامه داشت. از این دوره سازه‌های معروف فراوانی مثل چهلستون، عالی قاپو و مسجد شاه (مسجد امام) برجای مانده است. پس از دوره قاجار و با شروع حکومت پهلوی، معماری معاصر ایران شکل گرفت و تاکنون نیز ادامه دارد.
معماری ایرانی مدرن
شروع معماری مدرن ایرانی از حدود سال ۱۳۰۰ به بعد است؛ زمانی که ایران بر اثر تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تغییر کرد، سیمای شهرها متحول شد و بناهای لازم برای زندگی جدید مانند ادارات، کارخانجات، بانک‌ها، ایستگاه‌های راه‌آهن، دانشگاه‌ها و همچنین واحدها و مجموعه‌های مسکونی جدید در شهرها به وجود آمدند.
این بناها برخلاف بناهای قبل از تاریخ معاصر که به‌دست معماران سنتی طراحی و ساخته می‌شدند، به‌تدریج به‌دست معماران تحصیل‌کرده طراحی شدند. معماران تحصیل‌کرده را ابتدا معماران غیرایرانی و سپس معماران ایرانی که در خارج از ایران تحصیل کرده بودند و بعدتر معمارانی که در اولین مدرسه معماری ایران (در حدود سال‌های ۱۳۲۰)، تحصیل‌کرده بودند، تشکیل می‌دادند.
معماری ایرانی مدرن به چهار مقطع تقسیم می‌شود. مقطع اول از عهد ناصری ۱۲۵۱ هجری شمسی تا پهلوی اول، مقطع دوم دوره پهلوی اول ۱۰۱۱ هجری شمسی تا پهلوی دوم، مقطع سوم پهلوی دوم ۱۰۰۰ هجری شمسی و مقطع چهارم پهلوی دوم تا جمهوری اسلامی است.
آثار برتر معماری ایرانی
تخت جمشید
تخت جمشید، مجموعه‌ای از کاخ‌های بسیار باشکوهی است که ساخت آن‌ها در سال ۵۱۲ قبل از میلاد آغاز شد و اتمام آن ۱۵۰ سال به طول انجامید. تخت جمشید در محوطه وسیعی واقع شده که از یک طرف به کوه رحمت و از طرف دیگر به مرودشت محدود است. این کاخ‌های عظیم سلطنتی در کنار شهر پارسه ساخته شده است که یونانیان آن را پرسپولیس می‌نامند.
معماری هخامنشی، هنری از نوع تلفیق و ابداع است که از سبک معماری بابل، آشور، مصر و شهرهای یونانی آسیای صغیر و قوم اورارتو اقتباس شد. هخامنشیان قصد داشتند با ساختن این بناهای ارزشمند، عظمت شاهنشاهی بزرگ خود را به جهانیان نشان دهند.
میدان نقش جهان
میدان نقش جهان در ابعادی کوچک‌تر، در دوره تیموریان ساخته شد. در زمان شاه عباس اول این میدان توسعه یافت و به فرم و شکل امروزی خود در آمد. برخی از مهم‌ترین بناهای پیرامونی این میدان، در همین دوره ساخته شدند. پس از انتقال پایتخت ایران از اصفهان به شیراز، میدان نقش جهان اهمیت خود را به‌تدریج از دست داد. در دوره قاجار، این میدان و ابنیه پیرامونی آن رو به تخریب رفت. با آغاز دوره پهلوی اول تمامی ابنیه اطراف میدان به‌طور کامل بازسازی شد. کار مرمت و بازسازی این بناها تا امروز به‌طور مداوم ادامه دارد.
در گرداگرد ميدان نقش جهان بناهای باشکوه و زيبايی چون مسجد شيخ لطف‌الله، مسجد جامع عباسی کاخ عالی قاپو و سر در قيصريه ساخته شدند که هر يک از آن‌ها نمونه‌ای درخشان از معماری دوره صفويه هستند. این میدان و دیگر آثار تاریخی اطراف آن شامل مسجد امام (مسجد جامع عباسی)، کاخ عالی قاپو، مسجد شیخ لطف‌الله و سر در بازار قیصریه، اثر فکر خلاق و دستان هنرمند معماران ورزیده ایرانی به‌ویژه شیخ بهائی، استاد علی اکبر اصفهانی و استاد محمدرضا اصفهانی هستند.
گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد تاریخی ایران و بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان است. این گنبد با ارتفاع ۴۸٫۵ و قطر دهانه ۲۵٫۵ در سال ۷۰۳ هجری قمری به‌دستور الجایتو (سلطان محمد خدابنده) جهت انتقال جسد علی ابن ابی‌طالب امام اول شیعیان از نجف به سلطانیه ساخته شد. ساخت این بنا ۱۰ سال طول کشید. تزیینات و نحوه ساخت این مقبره در واقع نقطه عطفی در معماری آن دوران بود؛ به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورد که از معماری سلجوقی جدا شد.
گنبد سلطانیه شامل هشت ایوان و هشت مناره است که به نظر می‌رسد از هشت در بهشت (ابواب البر یا درهای نیکی) الگو گرفته باشند. گنبد سلطانیه شامل سه بخش اصلی ورودی، تربت‌خانه و سردابه است. این اثر در کنار آثار بزرگی مثل تخت جمشید، ارگ بم، میدان نقش جهان در میان آثار ایرانی ثبت در فهرست گنجینه‌های جهانی قرار دارد.
گنبد سلطانیه از نظر حجم، سبک معماری، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا، و زیبایی‌شناسی و تزیینات، نمونه‌ای منحصربه‌فرد و نقطه تحولی در معماری اسلامی به شمار می‌آید.
گنبد سلطانیه یا مقبره اولجایتو معروف‌ترین بنای شهر سلطانیه و حتی کل استان زنجان است. این بنا با نظارت خواجه رشید‌الدین فاضل همدانی ساخته شده است، در واقع از ابتدا به قصد استفاده آرامگاهی ساخته شد. در تمام بنا آیات قرآن و نوشته‌های مذهبی به خط ثلث و کوفی بر دیوارها و کتیبه‌ها دیده می‌شوند. این گنبد عالی‌ترین نمونه معماری ایلخانی است.
باغ ارم
سبک معماری عمارت باغ ارم به سبک زمان قاجاریه و به تقلید از سبک معماری زندیه است. عمارت وسط، هسته مرکزی این باغ محسوب می‌شود و از نظر معماری، نقاشی، کاشی‌کاری و گچ بری از شاهکار های معماری زمان قاجار به‌حساب می‌آید. این عمارت از سه طبقه با تزئینات فراوان تشکیل شده است.
تاریخ ساخت و بنیان‌گذار اولیه باغ ارم شیراز، به‌درستی مشخص نیست؛ ولی توصیف‌هایی از آن در سفرنامه‌های متعلق به قرن دهم و یازدهم هجری آمده است. این باغ در روزگار سلجوقیان و آل اینجو پا برجا بود. در زمان زندیه هم کریم‌خان زند در سازندگی و بهسازی این باغ کوشید. در زمان قاجاریه این باغ به‌مدت ۷۵ سال به‌دست سران ایل قشقایی افتاد. در این زمان عمارتی در این باغ ساخته شد؛ اما در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار عمارتی دیگر توسط حسین علی خان نصیر الملک پی‌ریزی شد که با مرگ وی خواهرزاده او، ابولقاسم خان نصیر الملک، امور باغ ارم را به دست گرفت و عمارت نیمه کاره را تکمیل کرد؛ عمارتی که تا به امروز پابرجا است.
باغ ارم تنوع گیاهی بسیار بالایی دارد و گیاهان بسیاری از اقصی نقاط جهان در این باغ کاشته شده است؛ به شکلی که باغ در قالب یک نمایشگاه از انواع گل‌ها و گیاهان در آمده است. در حال حاضر این باغ در اختیار دانشگاه شیراز است؛ باغ گیاه‌شناسی آن در اختیار دانشکده کشاورزی و ساختمان باغ در اختیار دانشکده حقوق قرار دارد. در تاریخ ۶ تیرماه ۱۳۹۰ در سی‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو باغ ارم شیراز به‌همراه هشت باغ دیگر ایرانی در فهرست میراث جهانی ثبت شد.
سی و سه پل
سی‌وسه‌پل یا پل الله‌وردی خان پلی با ۳۳ دهانه، ۲۹۵ متر طول و ۱۴ متر عرض است که توسط الله‌وردی خان اوندیلادزه روی زاینده‌رود در شهر اصفهان و هم‌زمان با حکومت شاه عباس صفوی ساخته شده و محل برگزاری مراسم جشن آب‌پاشان و همچنین مراسم خاج‌شویان ارامنه اصفهان در دوره صفویه بوده است. اندیشه ساخت بنای سی و سه پل در سال ۱۰۰۸ هجری قمری و در دوازدهمین سال سلطنت شاه عباس یکم به وجود آمد. در سال ۱۰۱۱ هجری قمری، الله وردی خان اوندیلادزه گرجی، سردار مشهور او مامور اتمام ساختمان پل شد. این اثر در سال ۱۳۱۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
پرسی سایکس، سی‌وسه‌پل را یکی از پل‌های درجه اول جهان خوانده، شاردن آن را شاهکار معماری و شگفتی آفرین دانسته و لرد کرزن سی‌و‌سه پل باشکوه‌ترین پل دنیا نامیده است.
میدان آزادی
میدان آزادی بزرگ‌ترین میدان شهر تهران است (که توسط حسین امانت طراحی و ساخته شد). این میدان قبل از انقلاب اسلامی میدان شهیاد نام داشت. میدان آزادی به‌همراه برج آزادی در سال ۱۳۴۹ خورشیدی برای یادبود جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران ساخته شدند. برج آزادی اصلی‌ترین نمادهای شهر تهران است و تقریبا در همه‌جای جهان ایران را با این نماد می‌شناسند.
میدان آزادی از شرق به خیابان آزادی (خیابان آیزنهاور)، از شمال به بزرگراه محمدعلی جناح، از غرب به بزرگراه لشگری (جاده مخصوص کرج) و از جنوب به بزرگراه آیت‌الله سعیدی(بزرگراه شهیاد) پیوند دارد. معماری برج آزادی تلفیقی از معماری هخامنشی، معماری ساسانی و معماری اسلامی است. در محوطه زیرین برج، چندین تالار نمایش، نگارخانه، کتابخانه و موزه قرار دارد. این بنا در سال ۱۳۵۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
ورزشگاه آزادی
ورزشگاه آزادی، ورزشگاه ملی و بزرگ‌ترین ورزشگاه ایران است. این ورزشگاه تا قبل از انقلاب اسلامی ورزشگاه آریامهر نام داشت. ورزشگاه آزادی برای میزبانی از بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴ ساخته شد. این ورزشگاه در واقع بخشی از مجموعه ورزشی آزادی است که بازی‌های خانگی تیم ملی فوتبال ایران و همچنین دو تیم بزرگ پایتخت‌نشین استقلال و پرسپولیس در آن برگزار می‌شود.
طبق گزارشی که در مهرماه سال ۱۳۹۲ در بلیچر رپورت منتشر شد، ورزشگاه آزادی در میان ۲۰ ورزشگاه برتر جهان جای گرفت. همچنین این ورزشگاه برای مدت زیادی در رسانه‌های مطرح جهان از جمله گاردین به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین ورزشگاه‌های جهان مطرح بود. ورزشگاه آزادی، با بالاترین معیارهای بین‌المللی دوران خود ساخته شد. طراحی و ساخت این ورزشگاه را عبدالعزیز فرمانفرماییان به عهده گرفت و در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۵۰ گشایش یافت. این ورزشگاه در سال ۱۳۵۳ و هم‌زمان با بازی‌های آسیایی سال ۱۹۷۴ میلادی تهران رسما بازگشایی شد.
پل طبیعت
پل طبیعت تهران یک پل دو طبقه پیاده‌رو است. این پل در منطقه عباس‌آباد تهران قرار دارد؛ پلی که جای خود را در میان نمادهای شهر تهران باز کرده است. این پل از عرض بزرگراه مدرس می‌گذرد و بوستان‌های طالقانی در شرق و آب و آتش در غرب را به هم متصل می‌کند. معمار و طراح این پل لیلا عراقیان و علیرضا بهزادی هستند. آن‌ها برای طراحی پل طبیعت جایزه معماری آقاخان را در سال ۲۰۱۶ دریافت کردند. ساخت این پارک از سال ۱۳۸۹ آغاز شد؛ اما به‌دلیل وجود مشکلات اقتصادی، تا سال ۱۳۹۳ به طول انجامید.
معماران معروف ایرانی
ایران به‌خاطر وجود معماران خلاق و هنرمند شهرت خاص خود را در معماری جهان دارد؛ از طرفی هنر معماران ایرانی فقط به مرزهای ایران محدود نیستند و بسیاری از آن‌ها در خارج از ایران نیز طرح‌های جذابی را پیاده کردند. معماران ایرانی موفقیت‌های چشمگیری به‌دست آوردند.
در ادامه با برخی از معروف‌ترین معماران ایرانی قدیمی و معاصر آشنا شویم. شایان ذکر است که این ۱۰ نفر تنها معماران ایرانی معروف و مطرح نیستند و ترتیب معرفی آن‌ها ارتباطی با میزان شهرت این افراد ندارد.
شیخ بهایی
بهاالدین محمد بن حسین عاملی، معروف به شیخ بهایی، متولد سال ۹۲۵ خورشیدی است. شیخ بهایی از مفاخر ایرانی محسوب می‌شود و از او آثار بسیاری در سیاست، ادبیات، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه و مهندسی بر جای مانده است.
مهارت شیخ بهایی در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بود. از مهم‌ترین خدمات او طراحی سد قهرود در ۳۵ کیلومتری جنوب کاشان است. شیخ بهایی در رونق بخشیدن به شهر اصفهان و تعیین سمت قبله مسجد شاه اصفهان موثر بود. این قبله‌یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته است هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد. از دیگر خدمات او می‌توان تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و روستاهای مجاور رودخانه را نام برد؛ همچنین ساخت گلخن گرمابه‌ای معروف به حمام شیخ بهایی، طراحی منار جنبان، میدان نقش جهان و خیابان چهارباغ در اصفهان از آثار او به شمار می‌روند.
قوام الدین شیرازی
قوام‌الدین بن زین‌الدین شیرازی از معماران مشهور زمان تیموری بود. او و برادرش غیاث‌الدین شیرازی هر دو از معماران بنام دوره تیموری محسوب می‌شدند. اثر باقی‌مانده این دو برادر مدرسه غیاثیه خرگرد و مسجد گوهرشاد مشهد است. قوام‌الدین مدتی از دربار رانده شده بود و از آنجا که دانش قابل‌توجهی در علم نجوم داشت، وقتی دوباره به خدمت احضار شد، تقویمی را که در مدت فراغت استخراج کرده بود، به درباره هدیه کرد.
استاد عیسی شیرازی
استاد عیسی شیرازی نقشه‌نویس یا عیسی‌خان طراح و معمار از هنرمندان و معماران بنام شیرازی قرن یازدهم محسوب می‌شود. عمده شهرت او به‌خاطر طراحی و اجرای بنای تاج محل در شهر آگرا هندوستان است. این بنا «آرامگاه ارجمند بانو ملقب به ممتاز محل» است. او ملکه ایرانی شاه جهان، پنجمین پادشاه گورکانی هند بود. برای ساخت این بنا ۲۰ هزار کارگر، استاد کار، معمار، سنگ‌تراش، نقاش، فلزکار، وجواهر تراش به‌مدت ۲۲ سال کار کردند.
برای ساخت تاج محل در متون تاریخی به نام استاد عیسی شیرازی نقشه‌نویس و امانت خان شیرازی طغرانویس اشاره شده است؛ اما در برخی از متن‌های جدیدتر، به شخصی بنام استاد احمد لاهوری به‌عنوان معمار تاج محل اشاره کردند.
ملا علاالملک تونی
فاضل خان ملقب به ملا علاالملک تونی، زاده شده در شهر تون فردوس کنونی یکی از معماران بزرگ ایران در قرن ۱۱ هجری بود. از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین بناهای ساخته‌شده توسط ملا علاالملک تونیظف باغ شالیمار در لاهور است. این باغ یکی از سرشناس‌ترین مکان‌های گردشگری پاکستان محسوب می‌شود. او این بنا را به همراهی شخصی به نام علیمردان خان ساخت. همچنین مدرسه فاضلیه در مشهد به‌دست او ساخته شده است. ملا علاالملک تونی ساخت مدرسه فاضلیه را در زمان شاه عباس دوم به پایان رساند. از دیگر بناهای ساخته‌شده توسط وی، کاروانسرای رباط شور است.
عبدالله خان نقاش باشی
عبدالله خان نقاش باشی دهنوی سمیرمی معمارباشی و نقاش‌باشی دربار فتحعلی‌شاه و ناصرالدین شاه بود. او از نقاشان موردعلاقه فتحعلی‌شاه محسوب می‌شود که از او تک چهره می‌کشید. او دیوارنگاره‌ای بزرگ از مراسم سلام نوروزی فتحعلی‌شاه در تالار بارعام کاخ گلستان اجرا کرد که اکنون از بین رفته است.
مهم‌ترین اثر عبدالله‌خان دیوارنگاره عظیم کاخ نگارستان با ۱۱۸ پیکره تمام قد در تهران بود که از بین رفته است. در این دیوارنگاره، تاج‌گذاری فتحعلی‌شاه در میان فرزندانش آمده بود. بیشتر جهانگردان غربی که در سده هجدهم میلادی به ایران آمدند این دیوارنگاره را به محمدحسن اعتمادالسلطنه (محمدحسن‌خان) نسبت دادند؛ ولی ادوارد براون در اواخر دهه ۱۸۸۰ کتیبه‌ای را در پایین آن کشف کرد که نشان می‌داد این دیوارنگاره از کارهای عبدالله‌خان است.
عبدالله خان در حدود سال ۱۲۲۸ هجری قمری در کاخ سلیمانیه کرج دیوارنگاره‌ای از آغامحمدخان و فتحعلی‌شاه اجرا کرد که در سال‌های اخیر بازسازی و محافظت‌شده است. عبدالله خان همچنین طراح مقبره سنگ مرمر فتحعلی شاه در قم بود.
هوشنگ سیحون
هوشنگ سیحون در سال ۱۲۹۹ در تهران چشم به جهان گشود. هر چند که خانواده‌اش اهل موسیقی بودند؛ اما او تصمیم گرفت تحصیلاتش را در زمینه معماری ادامه دهد. هوشنگ سیحون ابتدا مدرک معماری را در دانشکده معماری هنرهای زیبای دانشگاه تهران گرفت و بعد برای ادامه تحصیل راهی پاریس شد.
هوشنگ سیحون به مرد بناهای ماندگار می‌دانند و علت این شهرت نیز کارهای چشم‌گیر او در زمینه طراحی بناهای یادبود برای مفاخر ایرانی است. در کارنامه کاری هوشنگ سیحون طراحی آرامگاه نادرشاه در مشهد، طراحی آرامگاه کمال‌الملک در نیشابور، طراحی آرامگاه ابوعلی سینا در همدان، طراحی آرامگاه خیام در نیشابور، بازسازی و طراحی آرامگاه فردوسی در طوس، طراحی و ساخت مقبره کلنل محمد تقی خان پسیان و ساختمان بانک سپه در میدان توپخانه تهران به چشم می‌خورد.
هوشنگ سیحون علاوه بر معماری به نقاشی از مناظر و روستاها نیز پرداخت. او در طول عمر خود نمایشگاه‌های متعددی در ایران و خارج از ایران برپا کرد. هوشنگ سیحون در سال ۲۰۱۲ به‌عنوان یکی از چهره‌های بزرگ فرهنگ و ادب ایران به کسب جایزه بیتا نائل شد. او در سال ۱۳۹۳ در ونکوور کانادا چشم از جهان فرو بست.
داریوش بوربور
داریوش بوربور متولد سال ۱۳۱۳ در تهران است. او پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در ایران برای ادامه تحصیل راهی انگلیس شد و دیپلم عمومی خود را از دانشگاه کمبریج گرفت. او مدرک لیسانس در رشته معماری و فوق لیسانس شهرسازی را از دانشگاه لیورپول و دکترای معماری در مناطق خشک و گرم را از دانشگاه ژنو دریافت کرد.
داریوش بوربور را «پدر شهرسازی نوین» ایران می‌دانند. این نامگذاری بی دلیل نیست؛ زیرا که داریوش بوربور در سال ۱۳۴۵ شورای عالی شهرسازی ایران را بنیان‌گذاری کرد. او تاکنون طرح‌های جامع شهری و منطقه‌ای متعددی از جمله طرح جامعه منطقه نوشهر–چالوس، طرح جامع سراسری کرانه دریای خزر و طرح جامع منطقه آبادان–خرمشهر را ارائه کرد. از درخشان‌ترین طرح‌های داریوش بوربور طرح نوسازی اطراف حرم مطهر امام رضا و طراحی بازار رضای مشهد است.
داریوش بوربور علاوه بر معماری و شهرسازی به مطالعات محیط زیستی، نقاشی و مجسمه‌سازی نیز علاقه دارد. او پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۷۰ «پژوهشکده و کتابخانه مطالعات ایران‌شناسی» را راه‌اندازی کرد.
داریوش بوربور در کارنامه خود جایزه بین‌المللی مرکوری طلایی ایتالیا در سال ۱۳۵۴ و قرار گرفتن در لیست پنجاه معمار برجسته جهان در دومین نمایشگاه بین‌المللی معماران برجسته دنیا در سال ۱۳۶۷، در بلگراد را دارد.
عبدالعزیز فرمانفرمائیان
عبدالعزیز فرمانفرمائیان متولد سال ۱۲۹۹ و از معماران معروف ایرانی است. بسیاری او را بنیان‌گذار نظام مهندسی نوین در ایران می‌دانند. فرمانفرمائیان پس از گذراندن تحصیلات در دانشگاه هنرهای زیبای پاریس به ایران برگشت و در سال ۱۳۳۳ اولین دفتر مهندسان مشاور ایران را افتتاح کرد. او چند سال به تدریس در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران مشغول بود.
از فرمانفرمائیان آثار بسیار زیادی به‌جای مانده است. شاید مهم‌ترین و خاطره‌انگیزترین‌شان اثر او ورزشگاه آزادی تهران باشد. علاوه بر ورزشگاه آزادی او طراحی ساختمان‌های پرشماری را بر عهده داشته که از میان آن‌ها می‌توان به ساختمان شرکت نفت، مسجد دانشگاه تهران، ساختمان وزارت کشاورزی و وزارت کار و وزارت پست و تلگراف و تلفن، فرودگاه مهرآباد، کاخ مادر سعدآباد، کتابخانه کاخ نیاوران، ساختمان اداری صدا و سیما، موزه فرش تهران و ساختمان بورس تهران اشاره کرد. طرح اولیه فرودگاه جدید امام خمینی و اولین طرح جامع شهری تهران نیز اشاره کرد.
عبدالعزیز فرمانفرمائیان پس از انقلاب از ایران مهاجرت و ۳۵ سال آخر عمر خود را در خارج از ایران سپری کرد. او در سال ۱۳۹۲ در اسپانیا درگذشت.
حسین امانت
حسین امانت متولد سال ۱۳۲۱ در کاشان است. او در ۲۴ سالگی و پس از فارغ‌التحصیلی از رشته معماری دانشگاه تهران در مسابقه‌ای برای طراحی نمادی ایرانی اسلامی از «ایران مدرن» شرکت کرد. او در این مسابقه برنده شد. نتیجه اولین کار دوران حرفه‌ای او بنای برج آزادی تهران است که به‌عنوان نمادی از ایران شناخته می‌شود.
حسین امانت تاکنون پروژه‌های فراوانی در ایران و خارج از ایران طراحی کرده است. از میان این پروژه‌ها ساختمان‌های اولیه دانشگاه صنعتی شریف، ساختمان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، شهرک تفریحی دریاکنار و سفارت ایران در پکن معروف هستند. حسین امانت به‌عنوان فردی شناخته می‌شود که در آثارش معماری کلاسیک غربی با روح معماری شرقی پیوند می‌خورد.
بهرام شیردل
بهرام شیردل را بین‌المللی‌ترین معمار ایرانی می‌دانند. او متولد سال ۱۳۳۳ در تهران است. شیردل مدرک کارشناسی را از دانشگاه تورنتو و کارشناسی ارشد را از آکادمی هنر کرنبروک میشیگان کسب کرد.
بهرام شیردل از معمارانی است که به‌خاطر روابط بین‌المللی خوب توانسته پروژه‌هایی در کلاس جهانی طراحی کند. او به خاطر طراحی‌های بین‌المللی جایزه نیز گرفته است. از جمله این پروژه‌ها می‌توان به کتابخانه اسکندریه مصر، موزه ملی اسکاتلند، میدان ژاک کارتیه کانادا، کتابخانه کانسای ژاپن، طراحی شهری مونترال در سال ۲۰۰۰، بازسازی شهری سمرقند ازبکستان و طرح شهر جدید چانگلیوی چین اشاره کرد.
بهرام شیردل در سال ۱۳۷۴ به ایران بازگشت. او از آن زمان تاکنون پروژه‌های چشمگیری را در ایران طراحی و پیاده‌سازی کرده است. از جمله این پروژه‌ها می‌توان به مرکز تجارت جهانی شیراز، مجموعه گردشگری پدیده کیش، طرح توسعه حرم حضرت معصومه، ساختمان مرکزی بانک توسعه صادرات ایران و ترمینال مسافری فرودگاه بین‌المللی امام خمینی اشاره کرد. او هم‌اکنون ریاست دفتر مهندسان مشاور شیردل و همکاران را بر عهده دارد.